Wychowanie obywatelskie młodzieży w XX wieku nie ograniczało się do nauczania szkolnego. Kluczową rolę odegrały tu harcerstwo oraz różnorodne organizacje młodzieżowe, które – w zależności od epoki – pełniły funkcje patriotyczne, społeczne, edukacyjne lub ideologiczne. Poprzez wspólnotowe działania, obozy, służbę publiczną i wychowanie przez działanie, organizacje te wpływały na kształtowanie postaw obywatelskich, tożsamości narodowej i odpowiedzialności społecznej młodych Polaków.
Harcerstwo przedwojenne – wychowanie w duchu patriotyzmu i służby
Założone w 1910 roku harcerstwo, inspirowane skautingiem Roberta Baden-Powella, bardzo szybko zaadaptowało się do polskich warunków. Jeszcze przed odzyskaniem niepodległości stało się szkołą charakterów i pracy społecznej. W okresie II Rzeczypospolitej harcerstwo rozwijało się dynamicznie, przyciągając tysiące młodych ludzi.
Celem było nie tylko kształtowanie sprawności fizycznej i zaradności życiowej, ale przede wszystkim wychowanie do służby Ojczyźnie. Hasła takie jak „Czuwaj!” czy „Bóg, Honor, Ojczyzna” wpisywały się w klimat odradzającego się państwa. Harcerze uczestniczyli w działaniach pomocowych, opiekowali się młodszymi dziećmi, organizowali zbiórki i uroczystości patriotyczne.
Harcerstwo przedwojenne miało apolityczny i obywatelski charakter, a jego członkowie byli przygotowywani do odpowiedzialnej roli w społeczeństwie obywatelskim.
Harcerstwo i młodzież w czasie II wojny światowej – wychowanie przez opór
Okres II wojny światowej był czasem szczególnej próby. Harcerze stworzyli konspiracyjne struktury Szarych Szeregów, które działały w podziemiu zbrojnym i edukacyjnym. Dla tysięcy młodych ludzi harcerstwo stało się drogą nie tylko do patriotycznej służby, ale i realnego wpływu na losy kraju.
Działania w małych grupach, tajne komplety, kolportaż prasy podziemnej czy udział w Powstaniu Warszawskim – to wszystko budowało świadomość obywatelską najwyższej próby, opartą na poświęceniu, wspólnocie i wartościach.
Harcerstwo w PRL – między wychowaniem a indoktrynacją
Po 1945 roku harcerstwo zostało podporządkowane nowemu systemowi politycznemu. Początkowo rozwiązane, zostało reaktywowane jako Organizacja Harcerska ZMP – ściśle związana z władzami komunistycznymi. W latach 1949–1956 działalność harcerska miała wyraźnie ideologiczny charakter – podporządkowana była wychowaniu młodzieży w duchu lojalności wobec socjalizmu.
Zamiast tradycyjnych symboli i wartości, promowano kult pracy, kolektywizmu, przyjaźni ze Związkiem Radzieckim. Mundury harcerskie przypominały radzieckie pionierki, a program działalności był ściśle kontrolowany przez aparat partyjny.
Dopiero po październiku 1956 roku, w wyniku odwilży politycznej, ZHP odzyskało część swojej tożsamości przedwojennej. Powrócono do ideałów skautingu, wartości patriotycznych, choć nadal funkcjonowano w ramach systemu socjalistycznego.
Inne organizacje młodzieżowe w PRL – narzędzia formacji politycznej
Oprócz ZHP w PRL działały również inne organizacje młodzieżowe, które miały pełnić funkcję szkoły obywatela socjalistycznego. Do najważniejszych należały:
- Związek Młodzieży Polskiej (ZMP) – obowiązkowy niemal w każdej szkole średniej, kształtował postawy polityczne i lojalność wobec partii.
- Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej (ZSMP) – powstały w 1976, aktywny głównie wśród studentów i młodych pracowników.
- Związek Młodzieży Wiejskiej (ZMW) – wspierał młodzież na terenach wiejskich, ale także pełnił funkcję polityczną.
Organizacje te działały według odgórnie narzuconych wzorców, organizując czyny społeczne, marsze, festyny i akademie ku czci władz. Często przynależność do nich była warunkiem uzyskania lepszych ocen z zachowania, awansu czy rekomendacji na studia.
Wychowanie obywatelskie – różne oblicza, wspólny cel
Choć harcerstwo i młodzieżowe organizacje PRL miały odmienne ideologie, łączyła je jedna funkcja: kształtowanie postaw społecznych i obywatelskich. Harcerstwo uczyło odpowiedzialności, samodzielności, współdziałania i poszanowania tradycji. Organizacje partyjne – choć ideologiczne – także promowały zaangażowanie społeczne, aktywność i kolektywne działania.
W obu przypadkach młody człowiek nie był biernym odbiorcą treści, ale uczestnikiem wspólnoty, działania, organizacji wydarzeń, dyskusji i pracy na rzecz innych. To właśnie ten praktyczny wymiar wychowania obywatelskiego odróżniał te formy od zwykłej edukacji szkolnej.
Przemiany po 1989 roku – nowa rola, nowe wyzwania
Po upadku PRL rola organizacji młodzieżowych uległa zmianie. Harcerstwo, choć odzyskało niezależność i wróciło do korzeni, musiało zmierzyć się z konkurencją innych form spędzania czasu i niższym zainteresowaniem młodzieży.
Upadek organizacji partyjnych zakończył erę obowiązkowej formacji ideologicznej, ale pozostawił lukę w systemowym wychowaniu obywatelskim. Dziś różnorodne fundacje, stowarzyszenia i ruchy młodzieżowe próbują odtworzyć tę rolę – z różnym skutkiem.
Podsumowanie – szkoła obywatelskości poza murami szkoły
Harcerstwo i organizacje młodzieżowe XX wieku były istotnym elementem wychowania obywatelskiego – zarówno w Polsce niepodległej, jak i w okresie PRL. Mimo różnych ideologii i warunków politycznych, wspierały one kształtowanie postaw aktywnych, odpowiedzialnych, wspólnotowych.
Dzięki nim młodzi ludzie uczyli się działać razem, brać odpowiedzialność, organizować wydarzenia, służyć innym. Ta praktyczna szkoła życia miała ogromne znaczenie dla budowania społeczeństwa obywatelskiego – i pozostaje ważnym punktem odniesienia także dziś.
