Matura to nie tylko egzamin kończący szkołę średnią, ale także symboliczny próg wejścia w dorosłość i przepustka do dalszej edukacji. Od lat pełni ona funkcję centralnego, zewnętrznego sprawdzianu wiedzy i kompetencji absolwentów liceów oraz techników. Jej forma, znaczenie i sposób przeprowadzania zmieniały się wraz z kolejnymi etapami rozwoju polskiej edukacji, ale od zawsze pozostawała istotnym elementem systemu szkolnego. Współcześnie matura bywa także przedmiotem żywej debaty publicznej – na temat jej formy, obciążenia uczniów oraz realnej wartości diagnostycznej.
Początki matury – narodziny egzaminu dojrzałości
Instytucja matury w Polsce ma długą tradycję. Jej początki sięgają XIX wieku, kiedy to w zaborze austriackim i pruskim zaczęto przeprowadzać centralne egzaminy końcowe w szkołach średnich. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, w II Rzeczypospolitej wprowadzono jednolity system egzaminów maturalnych, obejmujący część pisemną i ustną. Egzamin miał na celu:
- sprawdzenie ogólnego poziomu wiedzy,
- weryfikację umiejętności logicznego myślenia,
- selekcję kandydatów na studia wyższe.
Matura szybko zyskała status egzaminu elitarnego – przystępowali do niej tylko nieliczni absolwenci szkół średnich. Jej zdanie otwierało drogę do wyższego wykształcenia i awansu społecznego.
Matura w PRL – kontrola i ideologia
W okresie Polski Ludowej matura została zachowana, ale uległa silnej centralizacji i upolitycznieniu. Programy nauczania, a tym samym zakres egzaminów, były podporządkowane ideologii socjalistycznej. Egzamin dojrzałości obejmował m.in. wiedzę o Polsce i świecie współczesnym, historię w ujęciu marksistowskim oraz wybrane teksty literatury „słusznej ideowo”.
Choć matura w PRL była wewnętrznym egzaminem szkolnym, to jej wyniki miały realny wpływ na dalsze losy ucznia. Wysoka ocena z egzaminu mogła decydować o przyjęciu na studia, ale nierzadko istotne było również „pochodzenie społeczne” czy opinia polityczna ucznia i jego rodziny.
Reforma z 2005 roku – matura jako egzamin zewnętrzny
Przełomem w historii matury była reforma z 2005 roku, która wprowadziła nowy model egzaminu dojrzałości – jako egzaminu zewnętrznego, ocenianego poza szkołą, przez egzaminatorów OKE (Okręgowe Komisje Egzaminacyjne).
Cechy nowej matury:
- standaryzacja arkuszy egzaminacyjnych w całym kraju,
- anonimowość prac pisemnych,
- zestawy pytań ustnych tworzone przez CKE,
- wprowadzenie progów zdawalności i egzaminu obowiązkowego z matematyki (od 2010 r.).
Nowa formuła miała na celu:
- zapewnienie obiektywizmu oceniania,
- umożliwienie porównywalności wyników uczniów,
- uproszczenie procesu rekrutacji na studia (większość uczelni przyjmuje kandydatów na podstawie wyników matury, bez egzaminów wstępnych).
Współczesna matura – co obejmuje?
Aktualnie matura składa się z dwóch części:
1. Egzamin obowiązkowy (na poziomie podstawowym):
- język polski,
- matematyka,
- język obcy nowożytny (najczęściej angielski),
- w formie ustnej – język polski i język obcy.
2. Egzamin z przedmiotu rozszerzonego (co najmniej jeden):
Uczeń wybiera przedmiot zgodny z kierunkiem studiów (np. biologia, chemia, historia, geografia, język obcy, WOS).
Wyniki z części rozszerzonej nie decydują o zdaniu matury, ale mają kluczowe znaczenie przy rekrutacji na studia wyższe.
Plusy egzaminu zewnętrznego – co działa?
Obiektywizm i porównywalność
Standaryzacja matury umożliwia porównywanie wyników uczniów z różnych szkół i regionów. To ważne dla uczelni, ale także dla oceny jakości pracy szkół.
Jasne kryteria oceny
Egzaminy są sprawdzane według jednolitych schematów punktowania, co ogranicza subiektywizm i zmienność ocen nauczycieli.
Transparentność procesu
Dzięki jawności procedur, uczniowie mają dostęp do informacji o wymaganiach, przykładowych arkuszy i kluczy odpowiedzi.
Współczesne debaty o maturze – głosy za i przeciw
Mimo licznych zalet, matura zewnętrzna budzi wiele kontrowersji – zarówno wśród nauczycieli, uczniów, jak i ekspertów.
Krytyka obejmuje:
- „nauczanie pod testy” – uczniowie skupiają się na schematach, a nie na zrozumieniu i kreatywności,
- przeciążenie programowe – zakres materiału jest obszerny, często nieadekwatny do możliwości uczniów,
- zbyt duża presja egzaminacyjna – stres związany z maturą bywa paraliżujący, szczególnie wśród uczniów o niższej odporności psychicznej,
- brak zindywidualizowanego podejścia – jeden egzamin dla wszystkich nie uwzględnia różnic w stylach uczenia się i predyspozycjach uczniów.
Propozycje zmian:
- zmniejszenie liczby przedmiotów obowiązkowych,
- wprowadzenie większej liczby zadań otwartych,
- bardziej praktyczne podejście do przedmiotów ścisłych i humanistycznych,
- powrót do egzaminów wstępnych na niektórych kierunkach studiów.
Matura w perspektywie międzynarodowej – jak wypada Polska?
Polska matura jako egzamin zewnętrzny ma dużo wspólnego z modelami stosowanymi w Europie Zachodniej (np. niemiecka Abitur, brytyjskie A-levels czy francuska Baccalauréat). Jednak w porównaniu z tymi krajami, polski system:
- kładzie większy nacisk na egzaminy obowiązkowe,
- posiada centralny system zarządzania i standaryzacji,
- nadal nie oferuje szerszego wyboru indywidualnych ścieżek maturalnych.
W efekcie polska matura jest bardziej zunifikowana, ale też mniej elastyczna od egzaminów końcowych w niektórych państwach UE.
Podsumowanie – matura jako wyzwanie i szansa
Matura jako egzamin zewnętrzny stanowi jeden z filarów polskiego systemu edukacji. W swojej obecnej formie spełnia wiele istotnych funkcji: selekcyjną, diagnostyczną, porządkującą i mobilizującą. Z drugiej strony, jej obecny kształt – ujednolicony i testocentryczny – nie zawsze sprzyja wszechstronnemu rozwojowi ucznia.
Współczesne debaty nad maturą pokazują, że egzamin ten wymaga nieustannej refleksji i dostosowywania do zmieniającej się rzeczywistości. Przyszłość matury to nie tylko pytanie o jej formę, ale też o to, jakiego obywatela, studenta i człowieka ma przygotowywać współczesna szkoła.
