Lektury szkolne od lat zajmują istotne miejsce w systemie edukacyjnym. Ich zadaniem jest nie tylko przekazanie treści literackich i kulturowych, ale także kształtowanie wrażliwości językowej, postaw moralnych oraz rozwijanie kompetencji interpretacyjnych.
Jednocześnie, w debacie publicznej i środowisku edukacyjnym coraz częściej pojawia się pytanie: czy obecny kanon lektur rzeczywiście spełnia te cele? Czy przyczynia się do rozwoju czytelnictwa, czy raczej go ogranicza? Odpowiedzi na te pytania nie są jednoznaczne, a sam temat dotyczy głęboko zakorzenionych oczekiwań wobec roli szkoły, literatury i młodego odbiorcy.
Funkcje lektury szkolnej – znacznie więcej niż tekst literacki
Narzędzie dydaktyczne i kulturowe
Lektury stanowią podstawę nauczania języka polskiego, umożliwiając realizację celów dydaktycznych zapisanych w podstawie programowej. Pozwalają uczyć:
- analizy i interpretacji tekstu,
- rozpoznawania konwencji literackich,
- rozumienia kontekstu historyczno-kulturowego,
- formułowania opinii i argumentacji.
Lektura to także kanał transmisji wartości kulturowych, tożsamości narodowej oraz kodu symbolicznego wspólnego dla kolejnych pokoleń. Dzieła klasyczne, jak „Pan Tadeusz” czy „Krzyżacy”, budują wspólnotę kulturową i historyczną, niezależnie od zmieniających się realiów społecznych.
Element wychowania i refleksji
Literatura odgrywa również rolę w wychowaniu młodego człowieka. Poprzez kontakt z losami bohaterów uczniowie uczą się empatii, wrażliwości etycznej, rozpoznawania dobra i zła, konfrontują się z problemami moralnymi i egzystencjalnymi.
Spory o kanon – klasyka a współczesność
Problem nadmiaru tekstów klasycznych
Jednym z najczęściej formułowanych zarzutów wobec obowiązującego kanonu lektur jest jego nadmierne skupienie na literaturze dawnej, często niezrozumiałej i nieatrakcyjnej dla współczesnego ucznia. Trudności językowe, archaiczna tematyka, dalekie konteksty kulturowe – to czynniki, które zniechęcają młodzież do czytania.
Choć klasyka literatury polskiej i światowej ma niewątpliwą wartość, jej obecność w szkole powinna być przemyślana i uzasadniona aktualnością problematyki, a nie wynikać wyłącznie z tradycji.
Głos młodzieży i nauczycieli
Wielu nauczycieli wskazuje na potrzebę aktualizacji listy lektur i większej elastyczności w jej stosowaniu. Uczniowie z kolei oczekują tekstów, które poruszają bliskie im tematy: tożsamość, relacje, emocje, wyzwania współczesności. Literatura młodzieżowa, reportaż, komiks, literatura popularna – to formy, które coraz częściej są wprowadzane jako uzupełnienie obowiązkowego programu.
Czy lektury szkolne kształtują czytelnictwo?
Lektura obowiązkowa a motywacja do czytania
Paradoksalnie, przymus czytania – zwłaszcza tekstów odległych kulturowo – może prowadzić do niechęci wobec książki jako formy spędzania czasu. Badania czytelnictwa wskazują, że znaczna część uczniów ogranicza kontakt z literaturą jedynie do lektur, traktując je jako obowiązek szkolny, a nie źródło przyjemności i refleksji.
Zamiast więc budować nawyk samodzielnego czytania, szkoła może – niezamierzenie – blokować rozwój wewnętrznej motywacji do kontaktu z książką.
Znaczenie swobody wyboru
Dobre praktyki edukacyjne pokazują, że uczniowie chętniej czytają, gdy mają wpływ na dobór lektury, możliwość porównania różnych tekstów lub pracy z tekstem w sposób aktywny i twórczy (np. poprzez projekt, debatę, inscenizację). Lektura staje się wtedy punktem wyjścia do rozmowy, dyskusji, osobistych przemyśleń – nie tylko zadaniem do wykonania.
Propozycje reformy i dobre praktyki
Równowaga między klasyką a literaturą współczesną
Nowoczesna edukacja literacka powinna łączyć dziedzictwo kulturowe z otwartością na współczesność. Oznacza to wprowadzenie:
- większej liczby tekstów nowych, aktualnych tematycznie,
- większej reprezentacji autorów i autorek współczesnych,
- zróżnicowanych gatunków (np. reportaż, esej, literatura faktu),
- tematyki bliskiej młodemu czytelnikowi (media, relacje, zmiany społeczne).
Elastyczność i autonomiczność nauczyciela
Kluczowe znaczenie ma również elastyczność w realizacji podstawy programowej. Nauczyciel powinien mieć możliwość doboru tekstów zgodnie z profilem klasy, jej zainteresowaniami, potrzebami rozwojowymi i poziomem językowym.
Taki model wzmacnia relację z uczniami, zwiększa ich zaangażowanie i pozwala na bardziej pogłębioną pracę interpretacyjną.
Podsumowanie – lektura jako most, nie bariera
Lektury szkolne to jeden z najważniejszych elementów edukacji humanistycznej. Mogą stać się inspiracją, narzędziem rozwoju emocjonalnego i intelektualnego, pomostem między pokoleniami i wartościami. Ale aby tak się stało, muszą być dobierane z uwzględnieniem realnych potrzeb młodzieży, aktualnego kontekstu społecznego oraz zmieniającej się kultury czytania.
Debata o lekturach nie powinna być sporem o tradycję i nowoczesność, ale poszukiwaniem równowagi między tym, co dziedziczymy, a tym, co nas kształtuje dziś. Ostatecznie, celem nie jest znajomość tytułów, lecz umiejętność czytania świata – krytycznego, empatycznego, twórczego.
