Po zakończeniu II wojny światowej Polska znalazła się w orbicie wpływów ZSRR. Nowy ustrój socjalistyczny, zaprowadzony w kraju, odcisnął silne piętno na każdej dziedzinie życia – również na edukacji. Władze komunistyczne doskonale zdawały sobie sprawę z roli, jaką szkoła może odegrać w kształtowaniu nowego obywatela – lojalnego wobec systemu i ideologii marksistowsko-leninowskiej.
Szkoła w PRL nie była więc tylko miejscem nauki – była także narzędziem indoktrynacji.
Reforma oświaty z 1948 roku – początek nowej epoki
Rok 1948 to moment przełomowy. Reforma oświaty wprowadzona przez ówczesne władze miała na celu ujednolicenie systemu edukacyjnego i pełne podporządkowanie go celom politycznym. Zniesiono dotychczasową autonomię szkół, wprowadzono centralne programy nauczania, a także rozpoczęto intensywną walkę z „reakcyjnymi” treściami w podręcznikach.
Celem szkoły miało być nie tylko przekazywanie wiedzy, ale przede wszystkim wychowywanie „świadomego socjalistycznego obywatela”.
Programy nauczania – nauka według klucza ideologicznego
Treści nauczania zostały głęboko zmodyfikowane. W przedmiotach humanistycznych, takich jak historia, literatura, czy wiedza o społeczeństwie, dominowała perspektywa marksistowsko-leninowska. Historia Polski była przekształcana zgodnie z obowiązującą linią polityczną: gloryfikowano rewolucję październikową, ZSRR przedstawiano jako „wyzwoliciela”, a Armia Czerwona była ukazywana jako bohater narodowy.
W literaturze promowano pisarzy zaangażowanych w socrealizm, a klasyków omawiano wybiórczo lub w sposób ideologicznie podporządkowany.
Nauczyciel – zawód zaufania socjalistycznego
W PRL nauczyciel nie był jedynie pedagogiem – był również funkcjonariuszem ideologicznym. Od nauczycieli oczekiwano lojalności wobec ustroju i aktywnego udziału w realizacji polityki oświatowej państwa. Wielu z nich musiało należeć do PZPR lub innych organizacji „przybudówek” partyjnych (ZNP, ZHP, ZMW).
Szkoły były też miejscem inwigilacji – dyrekcje często współpracowały z SB, a nauczyciele byli oceniani nie tylko za wyniki dydaktyczne, ale również za „postawę polityczną”.
Młodzież w służbie państwa – ZMP, ZHP, harcerstwo „czerwone”
Oprócz lekcji, szkoła socjalistyczna wychowywała poprzez różne organizacje młodzieżowe. Związek Młodzieży Polskiej (ZMP), harcerstwo podporządkowane partii czy późniejszy Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej (ZSMP) miały uczyć młodych ludzi „kolektywnego myślenia”, patriotyzmu socjalistycznego i bezwzględnego posłuszeństwa wobec władzy.
Przynależność do tych organizacji często była obowiązkowa, a brak aktywności – skutkował problemami np. przy rekrutacji na studia.
Nauki ścisłe i techniczne – rozwój z myślą o przemyśle
W odróżnieniu od przedmiotów humanistycznych, nauki ścisłe (matematyka, fizyka, chemia) były mniej narażone na wpływy ideologiczne. Ich rozwój był jednak silnie związany z gospodarką planową – szkoły techniczne i zawodowe rozwijano dynamicznie, by zapewnić kadrę dla przemysłu i rolnictwa.
Powstawały technika, szkoły zawodowe, a także licea profilowane – z myślą o konkretnych sektorach gospodarki socjalistycznej.
Cenzura i brak wolności nauczania
W PRL nie istniała wolność nauczania ani debaty akademickiej. Wszystkie materiały dydaktyczne podlegały ścisłej cenzurze. Podręczniki były zatwierdzane centralnie, a każdy przejaw niezależności myślenia – tłumiony.
Wielu wybitnych nauczycieli i profesorów straciło pracę lub zostało zmuszonych do emigracji, ponieważ nie chcieli podporządkować się wymaganiom reżimu.
Lata 70. i 80. – próby reform i kryzysy
W okresie rządów Edwarda Gierka próbowano wprowadzić pewne zmiany – np. rozszerzyć dostęp do edukacji wyższej czy poprawić warunki pracy nauczycieli. Jednak kryzysy gospodarcze lat 80., w połączeniu z rosnącą opozycją społeczną, ujawniły głębokie słabości systemu.
Szkoła stała się miejscem narastających napięć – między nauczycielami a władzą, między uczniami a systemem, między propagandą a rzeczywistością.
Podsumowanie – edukacja jako narzędzie kontroli i ideologii
System edukacji w PRL był skutecznie wykorzystywany jako narzędzie kształtowania nowego obywatela w duchu socjalistycznym. Choć zapewniał masowy dostęp do nauki i zlikwidował analfabetyzm, był jednocześnie przestrzenią indoktrynacji i kontroli społecznej.
Nauczyciele – zamiast być autorytetami wolnej myśli – często musieli pełnić funkcję przedłużenia władzy. Programy nauczania nie miały kształtować niezależnych jednostek, lecz lojalnych uczestników systemu.
Dziedzictwo edukacji PRL odcisnęło trwały ślad w polskim społeczeństwie – zarówno w pozytywnym, jak i negatywnym sensie. Zmiany po 1989 roku były konieczne, ale wymagały głębokiej transformacji nie tylko struktur, lecz również mentalności.
